Daha önce Kitty Genovese ismini duydunuz mu?
Yıllar önce, insan nüfusunun en yüksek olduğu yerlerden birinde, New York’ta, özellikle sosyal psikologların üzerinde çok kafa yoracağı bir cinayet gerçekleşti. 1964 yılında, bir akşam Kitty Genovese çalıştığı bardan evine dönerken Winston Mosely’nin saldırısına uğrayıp öldürüldü. Olay buraya kadar kulağa diğerlerinden pek de farklı olmayan, acımasız bir cinayet gibi gelse de sosyal psikologların ilgisini çeken durum Genovese’in ölümüne 38 kişinin tanıklık edip, hiç kimsenin yardım etmemesiydi. Tanıkların çok zalim insanlar olduğunu düşünmeye başlamış olabilirsiniz fakat bu karara varmadan önce gelin yaşanan bu trajediyi bir sosyal psikolog gibi inceleyelim.
Genovese’in komşuları büyük ihtimalle zalim insanlar değillerdi ya da en azından yardıma koşmama sebepleri zalim olmalarından kaynaklanmıyordu. Sizlere ‘’Seyirci Etkisi’’ olarak adlandırılan bir olgudan bahsetmek istiyorum. Bu etkiye göre biz insanlar yardıma ihtiyaç duyulan bir durumda veya toplum yanlısı bir davranış gerçekleştirmeden önce çevrede ne kadar sayıda insan olduğundan etkileniriz. Yani bir acil duruma tanık olanların sayısı ne kadar yüksekse, bu tanıklardan birinin kurbana yardım etme olasılığı da o kadar düşüktür. Elbette psikolojide işler bu kadar basit ilerlemiyor, eğer ortada bir yargı varsa bu yargıyı doğrulamamız da gerekli, işte bu aşamada Bibb Latane ve John Darley seyirci etkisini doğrular nitelikte bir araştırma ile karşımıza çıkıyorlar.
Bu araştırmada katılımcılar küçük bir odada oturup, haberleşme sistemini kullanarak diğer katılımcılar ile üniversite hayatlarını tartışıyorlardı. Tam da bu sırada öğrencilerden biri aniden nöbet geçiriyor, boğulur gibi sesler çıkarıyor, yardım isteyip aniden sessizliğe gömülüyordu. Anladığınız üzere aslında bu araştırmada yalnızca tek bir katılımcı vardı, nöbet geçiren öğrenci de diğer katılımcılar gibi önceden kaydedilmiş bir ses kaydından ibaretti. Peki sizce katılımcı nöbet geçiren bu öğrenciye yardım edecek, görevlilere haber verecek miydi? Yoksa Kitty Genovese’in ‘’zalim’’ komşuları gibi bu olayı görmezden mi gelecekti? Evet, hepinizin harika birer sosyal psikolog olduğunu biliyorum, fakat ben sizin adınıza cevap vereyim. Latane ve Darley haklıydı, yanıtımızın doğru olabilmesi için çok önemli bir koşulu bilmemiz gerekiyordu; ‘’Katılımcı kaç kişinin bu acil duruma tanık olduğunu düşünüyor?’’ Diğer öğrencinin nöbet geçirdiğini yalnızca kendilerinin duyduğunu düşünen katılımcıların çoğu (%85’i) 60 saniye içinde yardıma gidiyordu. İki buçuk dakika içinde ise tamamı yardıma gitmiş oluyordu. Buna karşılık olarak katılımcı kendi ile birlikte nöbet geçiren öğrenciyi duyan bir kişi daha olduğunu düşündüğünde ilk 60 saniyede yardım etme oranı %62 olarak göze çarpıyordu. Katılımcı dışında olaya iki kişi daha tanık olduğunda yardım etme süresi oldukça uzuyor, tanık sayısı dörde çıktığında ilk 60 saniyede yardım etme oranı %31’e kadar düşüyordu. Bu araştırmadaki diğer bir büyük etken ise sorumluluğun yayılımı (diffusion of responsibility)dır. Olaya tanık olanların sayısı arttıkça hissedilen yardım etme sorumluluğu da her zaman düşer. Acil bir olay olsa dahi ‘’Büyük ihtimalle benden önce bir başkası yardım etmiştir.’’ der ve yardım etmekten kaytarırız.
Bizler hayatımızın her anında küçük, büyük, önemli veya önemsiz değerlendirmeler yaparız. Her ne kadar düşünsel anlamda tamamen bağımsız olduğumuzu varsaysak da belirli bir konuda tutum oluştururken çevremizdeki insanların etkisi yadsınamaz. Bu etki özellikle hızlı karar vermemizi gerektiren olaylarda kendisini gösterir, acil durumlarda çevremizdekileri çabucak inceler ve tutumumuzu genellikle çevredekiler ile benzer şekilde düzenleriz. Tutumlar, davranışlarımızı etkilediği için oldukça önemlidir. ‘’Çoğulcu Yok Sayma’’ olarak adlandırdığımız olguya göre insanlar, yanlış da olsa, herkesin durumu belirli bir şekilde yorumladığını sanarlar. Örneğin birçok insan kalabalık bir sokakta, kaldırım üzerinde yatan bir insan gördüğünde bu kişinin yardıma ihtiyacı olup olmadığına çevreyi gözleyerek karar verir; ‘’Hımm… Herkes yoluna devam ediyor, sanırım acil bir durum yok.’’
Elbetteki Kitty Genovese vakasını tek bir yargıya bağlamak oldukça zor, seyirci etkisi yardım etme davranışını etkileyen, hatta birçok zaman yardım etmemizi engelleyen bir durum olsa da bizler yardım etme kararını almadan önce çok daha geniş bir süreçten geçeriz. Olayı fark etmek, olayı acil bir durum olarak yorumlamak, sorumluluk almak, doğru yardım şeklini bilmek ve kararı uygulamak gibi adımları içeren yardım davranışı, üzerine çok daha uzun olarak konuşabileceğimiz bir olay.
Bu yazıda sizlere Kitty Genovese vakasını Seyirci Etkisini göz önüne alarak açıklamaya çalıştım , umarım keyifle okuduğunuz bir yazı olmuştur!
Yazan: Semih Erenoğlu