Psikolojide oldukça önemli bir yere sahip olan Zimbardo tarafından gerçekleştirilen Stanford hapishanesi deneyinden etkilenerek ortaya çıkan ve 2001’de bir Alman yapımı olarak sinematik evrende adından bahsettiren Das Experiment (Deney), gruba uyum sağlama sürecini, sosyal bulaşmayı, otorite rolünün gücünü ve etik tartışmaları oldukça etkileyici şekilde gözler önüne seren bir filmdir. Das Experiment filminde, Zimbardo’dan bahsedilmese de, deney süreci abartlılı şiddet sahneleri ve Zimbardo’nun deneyindeki bazı benzer unsurlarla kurgu içine yedirilerek işlenmiştir. Zimbardo’nun bu deneyinden etkilenerek çekilmiş başka filmler de vardır:The Stanford Prison Experiment(2015),The Experiment(2010).Das Experiment’i ayıran özellik ise Alman sinemasına özgü çekim ve senaryo ile filmdeki şiddet ve otorite unsurlarının gösteriş, eleştiriliş şeklidir.
Zimbardo deneyinden bahsetmek gerekirse; 1970’li yıllarda yapılan bu deney, psikoloji tarihini oldukça etkilemiş ve etik kavramının önemini ortaya koymuştur.Zimbardo Stanford Üniversitesi’nin Psikoloji binasının bodrum katında bir hapishane yaratmış ve deneye katılmak isteyenleri , günlük 15 dolar ücret vererek, mahkum ve gardiyan olarak iki gruba random atamıştır.Deneyin iki hafta sürmesi beklenirken katılımcılar rollerini çok hızlı benimsemiş ,etkileri çok hızlı ortaya çıkmış ve deney 6 gün içinde sonlanmıştır.Deneyin görüntülerini merak edenler için video bağlantısını bırakıyorum: https://www.youtube.com/watch?v=yUZpB57PfHs
Filmde, farklı meslek gruplarından 20 kişi seçilmiştir.Çeşitli testlerden sonra 8’i gardiyan 12’si ise mahkum olarak belirlenmiş, deney yöneticisi Profesör Thon ise deneyin devam edeceği 2 hafta boyunca 24 saat izlenip yoğun psikolojik stres altında kalacaklarını ve gardiyanlara itaat etmeleri gerektiğini söylemiştir.Gardiyanların itaatsizlik durumunda otoriteyi koruması gerektiği söylenmiş ancak sınırlar belirgin çizilmemiştir.Filmdeki karakterlerin, rollerinin gerektirdiği tutum ve davranışlara hızlıca uyum sağlamaları ve benimsemeleri oldukça gerçekçi şekilde işlenmiştir. Sosyal psikolojinin de temel araştırma konularından biri olan gruba uyma davranışı , filmin gardiyan olarak seçilen karakterler arasındaki ilişkileri ve mahkumlara olan tutumların arkasındaki kritik süreci en iyi şekilde gözler önüne sermiştir.Bir topluluğun grup olabilmesi için en başında belli amaçlar uğrunda birleşmesi gerekir.Burada ise temel amaç itaat ettirmek ve otoriteyi korumaktır.Bu iki amaç uğruna her ne kadar filmde fazlaca abartılı şekilde ortaya koyulsa da kullanılan şiddetin, cezalandırmanın ne kadar artabileceği gösterilmiştir.
77 numaralı mahkum ile gardiyanlar arasında(özellikle Berus ile) deneyin ikinci gününden itibaren bir savaş başlamıştır.Burada bazı mahkumlar itaat ederken bazı mahkumlar gardiyanlara tepki göstermiştir. İtaat etme davranışında grup baskısı ve dışsal etmenler göz önünde alınmalı, dışsal etmenlerin en önde geleni ise sosyal bulaşma olduğu unutulmamalıdır:Filmde, mahkumlar arasındaki panik hal, çaresizlik, psikoz ,depresyon oldukça hızlı şekilde yayılmış beraberinde durum ile özdeşleşme gerçekleşmiştir.Bir istisnamız vardır:77 numaralı mahkum. 77 numaralı mahkumun grupla özdeşleşmemesinin sebebini ise içsel motivasyonudur.Filmin içinde içsel motivasyon ve gerçekliklerinin gelişimini oldukça iyi görebiliyoruz.
Deneyde 4. güne gelirken mahkumlardan biri panik atak geçirir ve bu olaydan sonra birçok mahkum deneyden çıkmak ister ancak profesör Thon zaten bu tepkileri ölçmek istediği için asistanının uyarılarına rağmen deneyi zorla devam ettirir. 5. günden sonra işler daha da çığrından çıkmıştır ve profesör Thon’un geri alamayacağı şeyler yaşanmaya başlar.Filmin özellikle bu noktadan sonra Zimbardo’nun deneyini doğru resmetmediğini söylemek gerekir.
Filmi izlerken de görüldüğü gibi etik tartışmalara oldukça açık bir durum gösterilmiştir. Zimbardo’nun deneyi de katılımcıya zarar vermeme ve iradesine saygı gibi olguların önemini ortaya çıkarmış, etik kuralların önemini ortaya koymuştur.Daha çarpıcı ve akıcı bir kurgu içinde, tüm bu durumları düşünmek isteyenler için Das Experiment izlenmesi gereken filmlerin arasına girmelidir.
Yazan: Fatma Sönmez