İnsanlar için anılar ve hatıralar hayatlarında büyük önem taşır. Hatırladıkları uğruna yaşayabilir ve o anıların doğruluğu hakkında kesin yargıda bulunabilirler. Peki ya hatırlamak konusunda insanlar iddia edildiği kadar iyi midir? İnsan hafızası sağlam ve yıpranmaz gibi gözükse de hatırlanan olaylara tamamen güvenilebilir mi? Veya hiç yaşanmamış bir olay yaşanmış gibi hatırlanabilir mi?
İnsan hafızası esnekliği sayesinde manipüle edilmeye oldukça müsaittir. Belli koşullar sağlandığında hiç yaşanmamış bir olayın yaşandığına inanabilir, bildiğinizin gerçekliğini sorgular hale bile getirilebilirsiniz. Kaynaklara göre ‘sahte anı’ yani ‘false memory’ denilen kavram bu durumun sebebini açıklayabiliyor. Sahte hafıza, kişinin gerçekleşen olayı olduğundan çok farklı bir şekilde veya hiç olmamış gibi hatırlayabileceğini destekleyen bir kavramdır. Sahte anılar genellikle gerçek anıların başkaları tarafından yanlış veya yönlendirici bir şekilde aktarılması sebebiyle oluşur. Örneğin geçirdiğiniz bir yılda çok mutlu anılar biriktirmiş olmanıza rağmen konuştuğunuz kişi ‘bu sene de ne kötü bir seneydi’ dediğinde siz de o seneyi kötü bir seneymiş gibi anımsayabilirsiniz.
Elizabeth Loftus, hafıza ile ilgili araştırmalarıyla tanınmış bir psikolog olmasının yanı sıra, ‘false memory’ araştırmalarında öncü isimlerden biridir. Loftus’a göre; hafıza değiştirilebilir, düzenlenebilir ve üzerine bilgi eklenebilir. Sahte anı olgusunu gözlemlemek adına Loftus ve Palmer (1974) ‘araba kazası deneyi’ olarak adlandırdıkları ilginç bir deney yapmışlardır. Bu deneyde amaç, insanların bilgileri hafızalarında ne kadar iyi tutabildiklerini ölçmektir. Washington Üniversitesinden rastgele bir şekilde alınan öğrencilere ilk önce araba kazası videosu izletmişlerdir. Daha sonrasında öğrencileri gruplara ayırarak “Arabaların … sırasındaki hızı neydi?” şeklinde beş ayrı soru sormuşlardır (parçalanma, toslama, vurma, dokunma, çarpışma). Deneyden çıkarılan sonuç ise araştırmacıların soruyu yöneltme biçimine göre öğrencilerin hatırladıklarını sandıkları bilginin değişkenlik göstermesiydi. Yani, bilgiler beynimizde iki farklı şekilde yer almaktadır: Birincisi, videoyu ilk seyrettiğimizde bilgileri beynimize kaydettiğimiz yani olay anındaki kodlama şeklimizdir. İkincisi ise, kaydettiğimiz bilgileri soru sorulduğunda doğru bir şekilde eşleştirmek için beklettiğimiz durumdur. İzlenen videonun üzerinden belirli bir süre geçtiğinde bu iki ayrı kategorideki bilgiler birbirine karışabilir. Genellikle de birbirinden ayırmak pek mümkün olmaz. (Örneğin videoda gösterilen arabada cam kırığı olup olmadığı sorulduğunda öğrenciler sorunun yöneltilme şeklinden dolayı ‘evet kırık vardı’ demeye meyillidirler. Fakat videoya göre arabanın camında kırık yoktur.)
Sahte anıların sadece deneylerde değil aynı zamanda günlük hayatta da yaşayabileceğimiz bir problem olduğunu söylemek mümkündür. Sizi negatif anlamda etkileyebilecek bir olaya maruz kaldığınızı düşünün. Silahlı bir çatışmaya şahitlik ettiniz ve olay yerine gelen polisler sizden ifade almak istiyor. Olayı ne kadar net hatırlardınız? Görgü tanığının ifadesine ne kadar güvenebiliriz? Yapılan araştırmalara göre olaya tanıklık eden kişiler başkalarından duydukları bilgileri kendi fikirleriymiş gibi anımsayabilir ve bunun farkında bile olmayabilirler. Ayrıca tanıklar yönlendirici nitelikli sorulardan etkilenebilir. Bu durum olayı yanlış hatırlamalarına sebep olabilir. Örneğin soruşturma esnasında görgü tanığına ‘kişinin elinde silah var mıydı?’ şeklinde yönlendirici bir soru sormak yerine ‘kişinin elinde herhangi bir cisim bulunmakta mıydı?’ şeklindeki bir soru tanığın doğru bilgiye ulaşmasını kolaylaştıracaktır.
Hafızamızda tutulan bilgiler değişkenlik göstermeye oldukça müsaittir. Bundan dolayı onlara ne ölçüde güvenebileceğimize yanıt vermek pek de kolay olmayacaktır. Bilgilerimizin değişkenliğinin farkındalığının yanı sıra bu bilgilerin başkası tarafından da değiştirilebileceğini unutmamak gerekir.
