Yapılacaklar listenizdeki bazı büyük işleri kontrol etmeye başladığınızda gününüz oldukça iyi bir başlangıç yaptı. Bu işlerden biri, yalnızca özel günlerde kullanılan en iyi cam eşyalarınızı içeren bir saklama dolabını yeniden düzenlemekti. Yine de raflar erişebileceğinizden daha yüksekti, bu yüzden eşinize yardım istemek için bağırdınız. Partneriniz sizi biraz kaldırıyor, ama sizi korkutan bir şey, bir bardak yere yuvarlanıyor ve parçalara ayrılıyor. Hasarın onarılamayacak kadar büyük olduğunu fark ettiğinizde, aklınız hemen tüm bu fiyaskoda partnerinizin oynadığı role döner. “Bunun olmasına nasıl izin verirsin?” “Daha dikkatli olmalıydın!” diye bağırıyorsun.
Şimdi aynı durumu düşünün ama farklı bir sonla. Partnerinizin sizi tutuşu üst rafa ulaştığınız kadar iyi değildi ama neyse ki bardak düşmeden yana doğru devrildi. Yine de eşinizi suçlar mısınız yoksa durumla ilgili biraz sıkıntı mı ifade edersiniz?
Bir eylemin sonucu için suçlama eğiliminin karmaşık bir süreç olduğu ortaya çıkıyor. East Anglia Üniversitesi’nden Gavin Nobes ve Boston College’dan Justin Martin (2021) tarafından tanımlandığı gibi, insanlar bir eylemin doğruluğunu veya yanlışlığını “sonuçlar ve şans gibi ahlaki açıdan alakasız faktörlerle” yargılarlar. Partneriniz o üst rafa ulaşmanıza yardım etmede dikkatsiz davranmış olabilir, ancak partneriniz “ahlaki açıdan şanslıysa’’ ve cam olaydan sağ çıktıysa, partnerinizi hatalı olarak görmezsiniz. Başka bir deyişle, niyet sayılmaz, ancak sonuç suçlamayı yargılamada önemlidir.
İnsanlar Kazaların Suçunu Nasıl Belirliyor?
Nobes ve Martin’e göre, niyet ve sonuç arasında bir kopukluk var. Nispeten erken yaşta çocuklar, kazalar için suçlamanın bu iki yönünü ayırmayı öğrenirler.
Ancak, üçüncü ihmal faktörü devreye girdiğinde, tüm bahisler kapanır. Kasıtsız bir kazanın suçlanabilir olup olmadığını belirleyen şey, bireyin dikkatsiz davranıp davranmadığına bağlıdır. Ancak, kişi ihmali de olsa bir kaza meydana gelmezse, o kişi kötü bir niyet olmadığı sürece tehlikeden kurtulmuş olur.
Kırık cam olayı ilginç bir ikilem sunuyor çünkü teknik olarak kazaya sebep olan sizdiniz. Bununla birlikte, partneriniz dahil olduğu için, ahlaki yargı aygıtınız vites değiştirebilir ve suçunuzun hedefi haline gelebilir. Değişimin kötü duygulara neden olabileceği göz önüne alındığında, gelecekte hem kendi rolünüzü anlamak hem de öfkenizi eşinize yöneltmemek açısından benzer bir kaza türünü daha fazla kabul etmenin bir yolu var mı?
Bu soruyu cevaplamak için, niyet, sonuç ve ihmal faktörlerinin bir kombinasyonu olarak ahlaki yargı sürecini anlamak faydalı olacaktır. Bu üç faktörü bir dizi iki çalışmada manipüle eden Nobes ve Martin, bu kökten başlayarak ABD-İngiltere katılımcılarına çeşitli senaryolardan birini sundu:
Bir sonbahar öğleden sonra, Cynthia öğle yemeğini yedikten sonra eve dönüyor. İki erkek kardeşi de onunla birlikte arabada. Evlerine yaklaştıklarında, yol kenarında çok büyük bir yaprak yığını görürler, bu tüm sezon boyunca gördükleri en büyüğüdür.
Deneysel manipülasyon, katılımcılara aşağıdaki gibi tanımlanan birkaç olası sondan birini sağlamaktan oluşuyordu; Cynthia her seferinde yaprakların arasından geçerken iki yumru hissediyor:
-Orijinal: Cynthia’nın erkek kardeşi, ondan yaprakların arasından geçmesini istedi.
-İhmalkar olmayan: Bir araba onlara doğru geliyor ve Cynthia ondan kaçınmak için yoldan çıkmak zorunda kaldı ve kendini yapraklara bıraktı.
-İhmalkar: Cynthia’nın erkek kardeşi ondan yaprakların arasından geçmesini ister ve o da yaprakların içinde çocukların sıklıkla oynadığını unutarak bunu yapar.
-Kayıtsız: Cynthia’nın erkek kardeşi, yaprakların arasından geçmesini ister ve o, yaprakların içinde çocukların sıklıkla oynadığını bilmesine rağmen yapar.
Her senaryonun sonuçlarının değiştirilmesi, son manipülasyonu aşağıdaki gibi tanımladı:
-Olumlu: Tümsekler iki çubuktu ve araca zarar vermediler.
-Olumsuz: Tümsekler, anında ölen iki çocuktu.
Olumsuz sonuca vardığınızda, şüphesiz üzüldünüz, ancak Cynthia’nın ihmalinden dolayı suçlanacağını ve cezalandırılması gerektiğini düşündünüz mü? Yoksa olumsuz sonuç durumunda kaderin ona komplo kurduğu ve şansın olumlu yönde ondan yana olduğu “ahlaki şans” argümanını mı kullandınız?
Bu senaryolarda suçlama yargılarını test etmek için kullanılan lisans örneklerinin görüşlerine göre, çocuklar öldüğünde, ihmal olmasa bile, neredeyse tamamı (yüzde 92) Cynthia’nın cezalandırılması gerektiğine karar verdi ve çoğu (yüzde 71) en az 1 yıl ceza verilmesi gerektiğine karar verdi. Sonuç olumlu olduğunda sadece küçük bir azınlık (yüzde 10) Cynthia’yı suçladı. Bu nedenle, “niyetler” benzer olsa da Cynthia ancak eylemleriyle hiçbir çocuk öldürülmemişse masum kabul edildi. Sonuç olumlu olduğunda sadece küçük bir azınlık (yüzde 10) Cynthia’yı suçladı. Bu nedenle, “niyetler” benzer olsa da Cynthia ancak eylemleriyle hiçbir çocuk öldürülmemişse masum kabul edildi. Ayrıca, yukarıda özetlenen belirli koşulların karşılaştırmalarına dayanarak, insanların otomatik olarak, sonuç olumsuz olduğunda bunun Cynthia’nın ihmalini yansıttığını varsaydıkları ortaya çıktı.
Açıkça, bu durumda, veriler, olumsuz bir sonucun insanların ahlaki açıdan “şanssız” kişinin suçlanıp suçlanmaması, cezalandırılması ve ihmalkar olarak görülmesi gerekip gerekmediğine dair yargılarına hükmettiği yönündeki çalışmanın tahminlerini destekledi. Bu durumun iki tarafı var. Ya kişi hiç ihmalkar değilse ve dolayısıyla hiç suçlanamazsa? Yazarların şu sonuca vardığı gibi: “örneğin mahkemelerde, işyerlerinde, okullarda veya evlerde tesadüfi failler hakkında karar verildiğinde, tavsiye, mümkünse bu bilgiyi aramak ve sağlamak olmalıdır. Failin, ihmalkar olduğuna dair kanıt.”
Öte yandan, eğer birisi ahlaki açıdan ‘şanslıysa’ ve sonuç olumluysa (veya en azından olumsuz değilse), yargılamayı yapan kişilere, kişinin aslında ihmalkar olduğunu hatırlatması gerekebilir: “Fail, eşit derecede ihmalkar olan, ancak ne yazık ki eylemi olumsuz bir sonuca yol açan biri kadar cezayı hak ediyor.”
Tüm bu akıl yürütmenin arkasında, yazarlar açıklamaya devam ediyor, seçim sorusu. Yaprakların arasından geçmek Cynthia’nın kararıydı. Eğer vurduğu tek şey iki çubuksa, o zaman “iyi seçenek ahlaki şansın” lehtarıydı. Çocuklara vurursa, “kötü seçenek ahlaki şansın” kurbanı olur. Cynthia’nın kendisini olumsuz sonuçtan kurtarmasının tek yolu, karşıdan gelen sürücünün tehdidi ya da “kötü şans” denen şeyin tehdidiyle yoldan çıkmak zorunda kalmasıdır.
Partnerinizin Davranışları Hakkında Nasıl Daha İyi Kararlar Verebilirsiniz?
Tüm bu karmaşık mantığı, özellikle eşinizin davranışının bir dizi olası yoruma yol açtığı anda, çözmek zor olabilir. Ancak, Nobes ve Martin çalışmasının gösterdiği gibi, partnerinizin bir talihsizlik için suçlanıp suçlanmadığına karar verirken niyetten ziyade bir sonuçtan etkilenmek çok kolaydır. “Ahlaki şans” tuzağından kaçınmak için ihmali suçlama denkleminden çıkarın. Oyuncunun ihmali ile ilgisi olmayan birçok nedenden dolayı kazalar meydana gelebilir. Ayrıca partnerinizin davranışının bilinçsiz bir kötülüğün gizli bir parçasını yansıttığını otomatik olarak varsaymak ne kadar cazip gelse de niyetle hiçbir ilgisi olamaz. Başka bir deyişle, eşinize “Freudyen sürçme” yapmak, hatalı bir parmakla işaret etme örneğine yol açabilir.
Partnerinizi aklamak için bu ilk adımı attıktan sonra, kendinize neden en başta partnerinizi suçlamış olma ihtimalinizin bu kadar yüksek olduğunu sorabilirsiniz. Partnerinizin size zarar vermek için hareket ettiğine dair inancınız, partnerinizin güvenilmez olduğu veya daha da kötüsü, sizi gerçekten umursadığı inancından mı geliyor? Bu tür bir önyargı, yalnızca ilişkinizi daha da aşındırabilecek türden haksız suçlamalara yol açabilir.
Özetlemek gerekirse, birinin davranışının nedenini yargılamak asla kolay bir önerme değildir. Partneriniz söz konusu olduğunda, suçlama oyunu felsefi belirsizlikten daha fazlasıyla dolu hale gelir. Bir adım geri atmaya ve eşinizin ve kendinizin davranışlarına daha bilgili ve bağışlayıcı bir yaklaşımla bakmaya çalışın.
Zeynep Sude Yıldız