İnsanlar gıdıklandıklarında gülerler, birisi tırmığa bastığında eğlenirler ve zekice bir kelime şakası duyduklarında “çok komik” derler. Ancak insanlar gıdıklandıklarında sinirlenebilir, tırmığa bastıklarında mutsuz olabilir veya kelime şakalarından sıkılabilirler. Neden çok az ortak noktası olan şeyler- gıdıklanma ve TikTok’lar, kaba komedi ve Silly String¹, büyük hatalar ve kelime oyunları- benzer şekilde kahkaha ve eğlence uyandırıyor? Ve neden görünüşte benzer şeyler -bir ebeveyn tarafından gıdıklanmak ile bir yabancının gıdıklaması- farklı tepkiler uyandırıyor?
Platon’dan Freud’a kadar süper beyinler, mizahı mizah yapan şeyler için 20’den fazla teori veya formül üretti. Amacımız, hangi bileşenlerin insanların ne zaman gülüp eğlendiklerini ve ne zaman eğlenmediklerini en iyi şekilde açıkladığını belirlemekti. Çoğu teori, aynı beş bileşenin bir kombinasyonuna dayandı:
1.Şaşkınlık: Beklemediğiniz bir şeyle karşılaşıyorsunuz.
2.Üstünlük: Diğerlerinden daha iyi olduğunuzu hissedersiniz.
3.İhlal: Bir şeyin tehdit edici ya da yanlış olduğunu düşünüyorsunuz.
- İyi huylu: Olanlar karşısında sorun çıkarmazsınız.
- Eşzamanlılık: Çelişkili yorumlara, fikirlere veya inançlara sahipsiniz.
Bu beş bileşenin her birinin insanların ağlamak veya esnemek yerine güldüklerini açıklamaya yardımcı olup olmadığını test etmek için 100 yılı aşkın süredir yapılan anket, deney, beyin görüntüleme, hayvan davranışı, dil analizi ve yapay zeka araştırmalarını taradık.
“Mizahın sırrı süprizdir” inancının (genellikle Aristoteles’e atfedilir) aksine, şaşırmanın gerekli veya yeterli bir bileşen olduğuna dair hiçbir kanıt bulamadık. Güpegündüz saldırıya uğramak veya piyangoyu kazanmak gibi birçok sürpriz komik bulunmaz. Ve birçok komik şey şaşırtıcı değildir. Önceki performanslarındaki şakalarını kullanan “geri arayan” stand-up komedyenleri ve aynı karakteri ilk 79 bölümün 78’inde öldüren (“Aman Tanrım, Kenny’yi öldürdüler!”) South Park çizgi filminin yazarları tarafından anlaşılan bir gerçek var ki şakalar, hikayeler ve filmler, tekrar tekrar izlendikten ve duyulduktan sonra da insanları eğlendirmeye devam ediyor. Denetlenmiş araştırmalar, stand-up komedilerindeki komik sahnelerin tahmin edilmesi daha kolay olduğunda daha fazla kahkahayı tetiklediğini gösteriyor. Yani şakalar daha az şaşırtıcı olduklarında daha komik olabilirler.
Diğer bir teori olarak üstünlük, ya da kendinin diğerlerinden daha iyi olduğunu düşünme, mizahın en önemli bileşenlerinden biridir. Şaşkınlık gibi üstünlüğün de mizah için gerekli ya da yeterli olmadığı verilerle ortaya çıkmıştır. Spor müsabakalarında, kumarda, masa oyunlarında ve buluşmalarında kazanmak iyi hissettirir ama komik değildir. Oyunlarda, hem maymunlar hem de insanlar, (üstün) saldırgan rolünde olduklarından çok, kovalandıklarında veya bir gıdıklama saldırısının kurbanı olduğunda gülme olasılıkları daha yüksektir.
Şaşırmak ve üstün hissetmek gerekli unsurlar değildir, ancak ihlal değerlendirilebilir. İhlaller, gıdıklanmak veya tırmıklara basmak gibi fiziksel tehditlerden, bir kelimeyi yanlış telaffuz etmek veya kelime oyununda “en kötü” kelimesini yanlış yazmak gibi “Alman sosisleriyle ilgili şakalar sosistir.” ² iletişim gaflarına kadar her şeyi içerir.
Bebeklerde ve memeli hayvanlarda en yaygın gülme nedenlerinden olan gıdıklanmak ve kovalanmak, bir saldırganın varlığını gerektirir. Ayarsız şekilde kullanılan komik kelimeler, hakaretler (örn., “fahişe”, “soytarı”), küfürler (örn., “pislik”, “kahretsin”), vücut parçaları (“apış arası”, “göt”) ya da işlevleri (örn., “geğirmek”, “dışkı”) kibar konuşma için uygunsuz kabul edilir. Spor hatalarının görüntüleri, yemek kavgaları gibi ihlal içeren davranışlar, insanların bu davranışı beklemesine ve şaşırtmasına bakmaksızın öne çıkan spor görüntüleri, yemek partileri gibi kibar ve başarı içeren davranışlardan daha komiktir.
Ancak lastiğin patlaması, bir parça biftekle boğulma ve diğer ihlallerin çoğu genellikle komik değildir. Başka bir bileşen, gafları, tehditleri ve hataları kahkahalara dönüştürür: ihlali iyi huylu olarak değerlendirmek. İhlaller zararsız olduklarında iyi niyetli görünebilirler (örn., yabancı birindense ebeveyn tarafından gıdıklanma) bir hata başka bir norma göre doğru görünebilir (“sosis”-wurst-, sosisleri hecelemenin doğru yoludur.) veya kurbanı umursamayabilirsiniz (örn., kötü bir insan tırmığa basarsa). Bir şeylerin nasıl aynı zamanda ihlal ve iyi niyetli olduğunu açıklayan ise beşinci bileşendir: eşzamanlılık. Şakalar, kelime oyunları, hatta animasyonlu geometrik şekiller bile, sıralandıklarında daha komik olarak algılanır: “Sol tarafı kesilen adamı duydun mu? O şimdi iyi.” Kelimenin tam anlamıyla, “O iyi”, yalnızca sağ tarafının kaldığı anlamına gelir. Ama “O iyi” aynı zamanda tamamen farklı ikinci bir anlamı da çağrıştırır, yani o tamamen iyi. Aynı şekilde sinirbilimciler de insanların komik olduğunu düşündükleri şakaları, karikatürleri veya videoları gördüklerinde sinyal gönderen, beynin çelişkili sinyalleri işlemekle sorumlu bölümlerinin aktive olduğunu bulmuşlardır.
Yüzlerce araştırmayı inceledikten sonra, en iyi mizah tarifinin, bir şeyi ihlal ve aynı zamanda iyi huylu olarak algılamak olduğu sonucuna vardık. İnsanlar kendilerini hem tehdit altında hem de güvende hissettiklerinde veya bir şeylerin hem yanlış hem de kabul edilebilir olduğunu düşündüklerinde gülerler ve eğlenirler.
- Silly string: ip sıkan sprey
2-Wurst: sosis; worst: en kötüsü, harf hatasından dolayı en kötüsü demek yerine sosis denmiştir.
Orijinali: https://www.spsp.org/news-center/blog/warren-barsky-mcgraw-humor-theory
İrem Kesimoğlu