Televizyonlarda, dergilerde sık sık rastlarız “stresten uzak durun”, “stresi hayatınızdan çıkarın” sözlerine. Peki, gerçekte işin aslı nedir? Stres gerçekten hayatımızdan çıkarmamız gereken bir durum mudur? Stresten uzak durmak mümkün müdür? Stres insanlara sadece zarar mı verir?
Stresle ilgili bilimsel alanda yapılmış ilk çalışmalara baktığımızda birçok farklı stres tanımı ve modeli olduğunu görüyoruz. Stres konusunda öncü sayılabilecek teorisyenlerden biri olan Walter Cannon stresten bahsederken “bedenin bilgeliği” tanımını kullanır. Cannon’a göre canlılar değişen dış şartlara karşı iç dengesini sürdürme eğilimindedir. Bu dengenin bozulması durumunda canlının yeniden dengeyi kurmak için çalışmasına “stres” denir. Cannon’un bahsettiği denge sistemini bir metaforla tanımlayalım. İçi su dolu bir kap hayal edin. Su durağan ve denge halinde, bu kaba bir taş attığımızda su dalgalanır, belki bir miktar taşar, bir süre sonra ise yeni bir seviye oluşturarak tekrar durağan bir hal alır. İşte bizi tehdit eden dış uyaranlar vücudumuzda tıpkı bu örnekteki gibi bir dalgalanma yaşatır ve yeniden denge hali alışımıza kadar yaşanan sürece de stres diyoruz.
Zamanla bilimsel araştırmalar odağını “nasıl” sorusuna yönlendirdi. Denge(homeostasis) nasıl bozuluyordu ve canlılar dengeyi nasıl yeniden kuruyorlardı? Dengeyi bozan şey değişimdi. Yeni durumlar, doğum-ölüm, boşanma-evlenme, işten atılma-terfi. Değişim ne kadar büyük olursa stres de o kadar artıyordu. Su dolu kap metaforunu hatırlayalım, taş ne kadar büyükse sudaki dalgalanma ve taşma o denli büyük olacaktır. Her sene loto çekilişlerinde büyük ikramiyenin kime çıkacağı merakla beklenir. Daha sonra büyük ikramiyeyi kazanan kişinin bu parayla ne yapacağı sorulur. Birçok kere de büyük ikramiyeyi kazananların yaşadıkları talihsizlikleri okumuşuzdur gazetelerde. Peki, neden böylesine olumlu görünen bir tecrübe talihsizlikle neticelenir? Gelir seviyesinin çok üstünde bir paraya ulaşmak büyük bir değişimdir. Değişim ne kadar büyük olursa stres yaşantısı da o kadar büyük olur demiştik. İşte tam da bu yüzden Amerikan hükümeti büyük ikramiyeyi kazanan talihlilere iki seçenek sunar. Parayı peşin almak isteyenlerden büyük bir kesinti yapar, diğer seçenek ise paranın zamanla parça parça ödenmesidir. Bununla amaçlanan değişim miktarını küçülterek bireyin yavaş yavaş adaptasyon sağlamasına imkan tanımak ve denge durumuna geçişi kolaylaştırmaktır.
Stres hayati bir fonksiyondur. Dikkatimizi yaptığımız işe vermemizi sağlayarak performans gücümüzü arttırır ve gelişimin temel taşıdır. Bir düşünelim, önemli bir sınava hazırlanırken stres duyarız, bu stres bizim için aslında itici bir güçtür. Ders çalışmamızı ve sınava hazırlıklı girmemizi sağlar. Ancak her konuda olduğu gibi stres konusunda da önemli olan şey dozdur. Stres düzeyi yaşanan olayın büyüklüğü ile orantılı olmalıdır. Basit bir olay karşısında yoğun bir stres duymaya başladığımızda sorunlar baş gösterir. Bu durumda fiziksel rahatsızlıklara da davetiye çıkarmış oluruz. İşte sık sık duyduğumuz “stresten uzak durun” sözleri aslında bu durum için söylenmektedir. Optimal seviyede stres bizi hayatta başarılı kılan önemli bir güçken aşırı stres hem bedensel hem de ruhsal olarak bize zarar vermektedir.
Stres sözcüğü çoğumuzun zihninde olumsuzlukları çağrıştırır. Aslında olumsuz olan stresli durumun kendisi değil ona yüklediğimiz anlamdır çoğu zaman. Sınav örneğinden yola çıkarsak, olumsuz olan stres duymamız değil başarısız olma düşüncelerimizdir. Stresi itici bir güce çevirmek için stresli bir durumla karşılaştığımızda enerjimizi uyum sürecine odaklamamız ve yaşadığımız sorunla baş etmek için sahip olduğumuz kaynakların gücüne inanmamız gerekli. Stres başarı için gereklidir, yaşanan durumla orantısız olacak biçimde rahat görünen kişilerin zamanla hem ruhsal hem de bedensel olarak sorunlar yaşamaya başladığını görürüz. Tüm bu sebepler ışığında stresi değişen durumlarda iç dengemizi yeniden kazanmamızı sağlayan ve bizi başarılı kılan itici bir güç olarak tanımlayabiliriz. Stresin hayatımızdaki olumlu gücünü fark ettikçe stresli durumlara yüklediğimiz anlamlar da değişecek, iç dengemize ulaşmamız kolaylaşacaktır.
Faydalanılan Kaynaklar:
Halvorson, G.H., (2013) How you can benefit from all your stress. . Erişim Tarihi: 7 Mart 2018, https://www.psychologytoday.com/blog/the-science-success/201303/how-you-can-benefit-all-your-stress
Krantz, D., Thorn, B., Kiecolt-Glaser, J., (2013) How stress affects your health. Erişim Tarihi: 7 Mart 2018, http://www.apa.org/helpcenter/stress.aspx
Özgün, S., 2018. Stres ve Travma Yüksek Lisans Ders Notu (Yayınlanmamış), Medipol Üniversitesi Klinik Psikoloji Bölümü.